Various Artists - Merched y Chwyldro (2020)

Mae pawb wedi clywed am Y Blew, wrth gwrs, a’r honiad mai nhw oedd y band pop Cymraeg cyntaf, gyda’r bît a rhythm trydanol. Ond a glywsoch chi am Beti a’r Gwylliaid Gleision? Beth am Helen Wyn a Hebogiaid y Nos, ac unigolion fel Esme Lewis? Faint o fandiau heddiw sydd â rheolwyr, a llond bws o grŵpis fel ag yr oedd gan Tannau Tawela? Os yw’r enwau hyn yn newydd i chi, bydd yn gyfrol hon yn sicr o roi tipyn o addysg i chi! Yr hyn a geir yma yw cyfrol wedi’i rhannu’n dair pennod sy’n trin â thrafod cyfraniad merched i fyd cerddoriaeth Gymraeg rhwng 1960 a 1980. Mae’r penodau’n amrwyio o ran hyd, ac o ran y nifer o flynyddoedd y sonnir amdanynt. Mae’r bennod hiraf yn disgrifio cyfnod 1968-72, sy’n awgrymu’n gryf mai dyma’r prif gyfnod o ran datblygiad a chyfraniad merched i’r sîn gerddoriaeth Gymraeg. Adrodd hanes yw prif bwrpas y gyfrol, gan roi’r cofnod hwnnw mewn cyd-destun Ewropeaidd a byd-eang trwy gymharu gyda’r hyn a oedd y digwydd y tu hwnt i ffiniau Cymru yn y byd canu poblogaidd, yn ogystal â thrin y dylanwadau hyn ar ddatblygiad y sîn yng Nghymru. Yn wir, cyflwynir y merched ochr yn ochr ag enwi’r bechgyn a fu’n rhoi eu stamp ar y sîn Gymraeg ar hyd y blynyddoedd hefyd. I gefnogi’r adrodd ac i sicrhau bod y dull cyflwyno’n amrywiol a diddorol, cynhwysir dyfyniadau o gyfryngau’r cyfnod, yn ogystal â thorreth o luniau difyr o artistiaid, recordiau, a phosteri cyngherddau. Gawn gipolwg ar yr ymateb, neu’r diffyg ymateb a sylw a fuodd i’r artistiaid a’r grŵpiau, gan gymharu hynny gyda’r ymateb a’r sylw a fuodd i rai o’r grŵpiau eraill – sef y rhai gwrywaidd. Yn ogystal â hynny, ceir dyfyniadau gan rai o’r artistiaid eu hunain – yn bennaf eu hatgofion a’u hargraffiadau wrth edrych yn ôl ar eu profiadau. Ategir hyn oll gan ambell sylwad gan sylwebwyr sydd â diddordeb mewn cerddoriaeth Gymraeg a’r artistiaid y trafodir. Un elfen arbennig yn fy marn i, ydy cynnwys 2 CD sy’n cyd-fynd â’r hanes. I mi, mae cynnwys y gallu i wrando ar y gerddoriaeth wrth ddarllen amdano yn elfen gref iawn o’r profiad o ddarllen y gyfrol. Wrth ddarllen disgrifiad o lais unigryw, neu rythm diddorol, neu beth bynnag yw’r disgrifiad o’r artist neu’r grŵp – rydych am glywed blas ohono yn syth. Yn sicr, mae’r gyfrol yn gyfraniad pwysig i ddiwylliant Cymru fel cofnod sy’n talu teyrnged i’r holl ferched balmentodd y ffordd i eraill ers y 1960au. Darllen difyr tu hwnt. Yr unig feirniadaeth yw mai cyflwyniad i’r holl artistiaid â geir yma ac nad yw sgôp y gyfrol yn caniatáu rhyw lawer o ddyfnder a dadansoddi – sydd yn dystiolaeth o'r niferoedd o ferched fentrodd i'r byd cerddorol yn y degawdau dan sylw. Byddwn wrth fy modd yn darllen ymdriniaeth bellach, fanylach o’r cwbl. --Awen Schiavone